Yazar Arşivi: Özgür Şensoy

Öğretim Tasarımı Nedir ve Neden Gereklidir?

Giriş

Eğitim, sadece belirli davranışların kazandırıldığı bir yapı değil, aynı zamanda öğretim yaşantılarının organize edildiği ve belli bir plan dâhilinde uygulandığı bir sistemler bütünüdür. Eğitim sistemi içinde öğretmenler, eğitim öğretim faaliyetlerini çeşitli öğretim yöntemlerini kullanarak sınıf içinde ve dışında uygulamaktadır. Bu uygulamalardan etkili ve kaliteli ürünler elde edebilmek için yapılan tasarımın belli kuramsal temellere dayandırılması gerekmektedir. Tasarımda sık kullanılan bir yaklaşım, sistem kuramıdır. Sistem kuramının bileşenleri olan girdi, süreç, ürün ve dönüt, öğretim tasarımı sürecinin de temel faaliyetlerini oluşturmaktadır. Öğretim tasarımı sürecinde öğretim ortamının nitelikleri iyi analiz edilerek, analiz sonucuna uygun tasarım modeli uygulanmalıdır. Etkili öğrenmelerin ortaya çıkması, uygun tasarım modelinin seçilmesine, yapılandırmacı anlayışın benimsenmesine ve teknolojinin etkin kullanımına bağlıdır (İşman, 2015).

Öğretim Tasarımı Neden Önemli ve Gereklidir?

İşman (2015), öğretim tasarımı sürecini bir günlük yaşam örneğiyle ilişkilendirerek açıklamıştır. Yaşadığınız yerleşim yerinden ailenizin yaşadığı bir farklı kente gittiğinizi hayal edin. Bunun için iki farklı yol seçeneğiniz olsun. Biri otobandan diğeri de şehir içi yollardan gidiş. Otobanlarda asfaltlanmış çift geliş gidişli, temiz yollar bulunur ve her türlü hava şartında rahat bir biçimde arabayı kullanabilirsiniz. Ancak şehir içi yollarının hepsi asfaltlı ve çift yönlü değildir. Otobandan gitmekle çevre yolundan gitmek arasında büyük farklar olduğunu doğal olarak hissedeceksiniz. Arabayı otobanda kullanırsanız, hem siz yıpranmazsınız hem de arabanız yıpranmaz. Bunun yanında, ailenizin yaşadığı kente güvenli ve daha az masraf yaparak ulaşmış olursunuz. Ancak şehir içi yolları kullanarak giderseniz siz ve arabanız yıpranırsınız. Ailenizin yaşadığı kente güvensiz, daha geç bir zamanda ve daha çok masraf yaparak ulaşırsınız.

Otobanların ve çevre yolların güvenli ve rahat olması için yapılan faaliyetlerde yol mühendisleri önemli bir rol oynamaktadır. Yol mühendisinin temel amacı, belli bir plan çerçevesinde uygun ve güvenli yollar inşa etmektir. Burada yapılan faaliyetle öğretim ortamlarının tasarımında yapılan faaliyetler belli bir noktada kesişmektedir. Bu nokta, yol mühendisinin yolda akıcılığı ve güvenli gidişi; öğretim tasarımcısının da akıcı ve hatalardan arınmış öğrenme ortamlarını tasarlamaya çalışmasıdır. Asfalt olmayan bir yolda araba kullanmak ne kadar zor ise, tasarımı yapılmamış öğretim ortamlarında öğrenme-öğretme faaliyetlerini organize etmek de o kadar zordur.

Yol mühendisinin organize ettiği faaliyetlerle eğitim sisteminde uygulanan öğretim ortamlarının tasarımı için yapılan faaliyetler birbirine çok benzemektedir. Yol mühendisinin yeni otobanlar inşa etmek ve var olanlardaki aksaklıkları düzeltmek için belli malzemelere ihtiyacı vardır. Eğitim ve öğretimde de yeni öğrenme ortamları hazırlamak ve/veya daha önce hazırlanmış hatalı ortamları düzenlemek için bir takım bilgilere, yöntemlere, araç-gereçlere ve girdilere ihtiyaç vardır. Yol mühendisinin ve öğretim tasarımcısının ana amacı, kaliteyi ve standartları geliştiren yeni ve hatasız ürünler ortaya çıkarmaktır.

Yol mühendislerinin uyguladığı faaliyetler genel olarak iki bölüme ayrılmaktadır:
1. Yol inşaatı başlamadan önce plan, proje ve gerekli girdiler belirlenir.
2. Yapılan proje çalışmaları ve belirlenen girdiler çerçevesinde yol inşaatı yapılır.

Yol yapımında göz önüne alınması gereken hususlardan biri, daha önceden hazırlanan projeye uygun malzemenin kullanılmasıdır. Eğer planda ya da yapımda kullanılan malzemelerde bilerek veya bilmeyerek hata yapılırsa yolda üretim hataları meydana gelir ve emek, zaman ve para boşa harcanmış olur. Bütün bu olumsuzluklara rağmen, gerekli parasal kaynak bulunursa bu hatalı yol kısa bir zaman içinde tamir edilebilir.

Bu durum, eğitim-öğretim faaliyetlerinde farklılık göstermektedir. Eğitim öğretim ortamlarında yapılan en ufak bir hatanın düzeltilmesi yıllar almaktadır. Hatta bazen yapılan bir hata, belirlenen öğrenme hedefine ulaşmayı tamamen engelleyebilir. Bunun için, eğitim sisteminde yapılan her öğrenme-öğretme faaliyeti, büyük bir titizlikle hazırlanmalıdır.

Öğretim tasarımın temel amacı, bütün eğitim-öğretim faaliyetlerini etkili ve hatasız olarak organize etmektir. Eğitim sistemi içinde öğretmenler sürekli olarak eğitim-öğretim faaliyetlerini çeşitli öğretim yöntemlerini kullanarak sınıf içinde ve dışında uygulamaktadır. Bu uygulamalardan etkili ve kaliteli ürünler elde edebilmek için tasarım yöntemlerinin kullanılması gerekir (İşman, 2015).

Öğretim Tasarımı Nedir?

Dewey (1900), araştırmalar sonucu elde edilen bilimsel bilgilerin, eğitim öğretim alanında pratik uygulamalara dönüştürülmesi için bir bilim dalına ihtiyaç olduğunu görmüştür. Bu bilim, sezgiden çok, sağlam ve doğru araştırmalar üzerine kurulmuş öğretim uygulamalarıyla ilgili kararlar vermelidir. Öğretim tasarımı, öğretimi sağlam ve doğru uygulamalara dayandırarak planlayan bir süreç olarak görülmektedir (Morrison, Ross, Kemp, 2012).

Öğretim tasarımı, eğitimin ve yetiştirme faaliyetlerinin kalitesini artırmak amacıyla, öğrenme araçlarının ve zihinsel faaliyetlerin kullanımı ve organize edilmesiyle ilgilenmektedir (Johnson ve Foa, 1989). Diğer bir ifade ile öğretim tasarımı, eğitim-öğretim ortamlarında yapılacak her faaliyetin belli bir plana göre uygulanmasıdır (İşman, 2015). Öğretim tasarımının genel amacı, öğrenmeyi daha verimli ve etkili kılmak ve daha kolay hale getirmektir. Genellikle iyi tasarlanmış öğretimler zaman ve para yönünden kazançlı çıkmamızı sağlar.

Öğretim tasarımı, bir performans problemini çözme sürecidir ki bu problem, bir uçağın motorunun çalışma sorununu gidermek de olabilir, ülkelerin başkentlerini öğrenmek de. İş dünyası, tıp, askeri alanlar ve eğitim gibi birçok farklı alanda kullanılması söz konusu olan öğretim tasarımı süreci, öğrenen kişinin performans sorununu tespit etmekle başlar ve bu sorunu giderecek öğretimi tasarlamak üzere sistematik bir sürecin kullanılmasıyla devam eder (Morrison, Ross, Kemp, 2012).

Tasarım faaliyetlerinde sistem yaklaşımı sık olarak kullanılmaktadır; çünkü tasarım faaliyetleri ile sistem yaklaşımı birbirine destek sağlamaktadır. Tasarım faaliyeti içinde kullanılan sistem kuramının temel amaçları aşağıdaki gibidir:

1. Eğitimde uygulanan öğrenme-öğretme faaliyetlerini daha önceden belirlenen hedef ve davranışlara uygun olarak organize etmek,
2. Uygulama sonucunda elde edilen ürünlerin genel bir değerlendirmesini yapmak,
3. Değerlendirme faaliyetlerinde meydana gelen hataları belirleyip ortadan kaldırmak için tekrar öğretim faaliyetleri sisteminin içine koymak (İşman, 2015).

Okul ortamında ise bu sistematik süreç, bir dersin hedef ve davranışlarını gerçekleştirecek tüm faaliyetlerin planlanması ve organize edilmesi anlamını taşır. Öğretim ortamının bütün özellikleri hedefler ve çevre şartlarına göre değerlendirilir. Daha sonra, bu özelliklere uygun öğrenme-öğretme faaliyetleri belirlenerek bu faaliyetler en uygun hale gelinceye kadar geliştirme çalışmalarına devam edilir.

Öğretim tasarımı yaklaşımı, öğretimi planlarken içerikten çok öğrenen kişinin durumunu dikkate alır. Klasik yaklaşım yalnızca “Bu ders hangi bilgiyi içermeli?” sorusunu sormaktadır. Çoğu zaman da ders kitaplarındaki başlıklar içeriği belirler. Öğrenme tasarımı yaklaşımında ise öğrenmelerin sonucunu etkileyen birçok faktör göz önünde bulundurulmaktadır. Bunlardan bazıları:

• Öğrenme hedeflerine ulaşmak için öğrenciler hangi hazırbulunuşluk düzeyinde olmalıdırlar?
• Hedefler ve öğrenen kişinin özellikleri göz önünde bulundurulduğunda, hangi öğretim strateji, yöntem ve teknikleri daha uygundur?
• Hangi teknoloji veya kaynakların kullanılması daha uygundur?
• Başarılı bir öğrenme süreci için nasıl bir desteğe ihtiyaç vardır?
• Hedeflerin gerçekleşip gerçekleşmediği nasıl ölçülmelidir?
• Uygulamanın sonuçları beklentileri karşılamadığında ne tür değişiklikler gereklidir? (Morrison, Ross, Kemp. 2012).

Öğretim Tasarımcısı Ne İş Yapar?

Bir konu alanı uzmanı ya da öğretmen, bir dersin tasarımına, o dersin kapsaması gereken içerik perspektifinden yaklaşmaktadır. Buna karşın öğretim tasarımcısı, işe ilk önce problemi, sonra da bu öğretime dayalı problemi çözmek için ne tür bilgi ve beceri gerektiğini belirleyerek yaklaşır.

Öğretimin verimli, etkili ve amacına uygun olması önemlidir. Bu nedenle öğretim tasarımcısının amacı, performansı en etkili ve verimli bir şekilde geliştirecek bir öğretim tasarlamak ve üretmektir. Öğretim tasarımcısı, uygun olmayan veya gereksiz bir içerikle bir tasarım düzenlemekten kaçınmalıdır.

Bir öğretim tasarımcısı, çalıştığı konuya tüm yönleriyle açıklık getirebilmek ve detayları ortaya koyabilmek için sürekli araştırma yapmalı ve soru sormalıdır. Soru sormak, bir öğretim tasarımcısının işinin bir parçası olmalıdır.

Öğretim Tasarımı Sürecinin Temelini Oluşturan Varsayımlar

1. Öğretim tasarımı süreci, hem sistematik prosedüre hem de plandaki uygulama detaylarına önem verilmesini gerektirir.
2. Öğretim tasarımı süreci bir öğretim probleminin tanımlanmasıyla başlar.
3. Bir öğretim tasarımı planı, esas olarak, öğretim tasarımcısı ve öğretimi planlayan ekibin kullanılması amacıyla geliştirilir.
4. Planlama esnasındaki tüm çabaların amacı, tüm öğrencilerin minimum başarı göstermesinden çok, tatmin edici bir başarı seviyesine ulaşmalarının sağlanması olmalıdır.
5. Öğretimin başarısı, bilginin öğretim tasarımı sürecinde doğru aktarılmasına bağlıdır.
6. Öğretim tasarımı süreci içerikten çok sürece odaklanır.
7. Öğretimi tasarlamak için tek bir “en iyi yol” yoktur (Morrison, Ross, Kemp. 2012).

Öğretim Tasarımı Modelleri

Öğretim tasarımı, farklı alanlarda yaygınlaştıkça bu çalışmaların belirli modeller bağlamında yürütülmesinin yararlı olacağı düşünülmüş ve bu amaçla birçok model üretilmiştir. Dünyada yaygın olarak bilinen öğretim tasarımı modelleri genel olarak altı başlık altında toplanabilir. Bunlar: 1- Çekirdek modeller 2- Doğrusal modeller 3- Esnek modeller 4- Etkileşimli modeller 5- Sezgisel modeller 6- Bileşik modeller.  Öğretim tasarımı yaparken esnekliği savunan modellerin en iyi bilinen örneği Kemp, Morrison ve Ross (1994) tarafından geliştirilen modeldir. Söz konusu modelin şematik görünümü aşağıda gösterilmiştir.

Şekil 1. Kemp, Morrison ve Ross Modeli

Bu modele göre, tasarım bileşenleri arasında esnek bir bağımlılık vardır. Bir bileşenle ilgili karar ötekileri de etkileyebilir (Şimşek, 2016).

Bir öğretim tasarımı dört önemli soruya cevap vermelidir. Bu soruları Kemp, Morrison ve Ross (1994) aşağıdaki gibi belirtmiştir:

1. Program kim için geliştiriliyor? (Öğrenen özellikleri)
2. Öğrenenlerin neyi başarması isteniyor? (Hedefler)
3. Eğitim programının içerdiği bilgi ve beceriler en iyi nasıl öğrenilir? (Öğretim stratejileri)
4. Öğrenmenin ne derece gerçekleştiğini nasıl anlarsınız? (Değerlendirme yöntemleri)

Bu dört öğe birbiriyle ilişkilidir ve tüm öğretim tasarımının planını oluşturur.

Öğretim Tasarımını Etkileyen Bilim Dalları ve Eğitsel Faktörler:

Öğretim tasarımı kuramları konusunda pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalardan birini de Johnson ve Foa yapmıştır. Johnson ve Foa (1989) tasarım kuramının temellerini etkileyen bilim dallarını aşağıdaki gibi açıklamıştır:

1. Sosyal bilimler: Davranış bilimleri, gelişim psikolojisi, sosyal psikoloji ve bilişsel psikoloji.
2. Bilgi bilimi: İletişim, medya, bilgi yönetimi ve bilgisayar bilimi.
3. Yönetim bilimi ve mühendisliği: Sistem analizi, organizeli gelişme, uygulamalı araştırma ve proje yönetimi.

Öğretim kuramının temellerinde belirtilen üç ana bilim dalı birbirleriyle ilişki içindedir. Öğretim tasarımcısı, eğitim-öğretim ortamlarını planlar ve organize ederken aynı anda sosyal bilimlerden, bilgi biliminden ve yönetim biliminden yararlanmaktadır. Örneğin, öğretim tasarımcısı sosyal bilimlerden insan davranışlarının nasıl oluştuğu ve davranış oluşumlarının beyinde nasıl saklandığı, bilgi biliminden, yeni gelişen teknolojilerin hedeflere uygun olarak seçimi ve kullanımı, yönetim biliminden ise bu davranış oluşumlarının ve iletişim teknolojilerinin organize edilmesi konusunda yararlanmaktadır.

Buradan açık olarak anlaşılan, öğretim tasarım kuramının çok kompleks bir yapıya sahip olduğudur. Bunların yanında, bir de öğretim tasarım kuramına etki eden eğitsel faktörler bulunmaktadır. Bu faktörler, tasarım işine daha çok eğitim açısından bakmaktadır. Birinci faktör, öğrenme-öğretme kuramlarının tasarım kuramında kullanılmasıdır.

Öğretim kuramları (davranışçı, bilişsel, anlamlı, buluş yolu ile amaçsal vb.) daha çok, öğretimin etkili olarak nasıl yapılabileceği konularında yoğunlaşmaktadır. Örneğin, öğretmenin, bir konu işlerken dikkat etmesi ya da kullanması gereken yöntemleri belirlemesi gerekmektedir.

Öğretim tasarım kuramına etki eden eğitsel faktörlerden ikincisi ise, eğitimde program geliştirme yaklaşımlarıdır. Eğitimde program geliştirme yaklaşımları, tasarım kuramının temellerine etki etmektedir.

Üçüncü ana faktör ise, eğitim teknolojilerinin donanım boyutudur (bilgisayar, internet, televizyon, kara tahta, kum tahtası vb). Öğretim tasarımcısı, tasarım kuramında, hedeflere uygun olan donanımları seçerken, dikkat edilmesi gereken temel faktörlerin de belirlenmesini sağlar.

Dördüncü ana faktör ise, eğitim teknolojisinin yönetim ve planlamasıdır. Öğretim tasarımı yapılırken eğitim teknolojilerinin nasıl yönetileceği ve planlanacağı açık ve net olarak belirlenmelidir. Eğitim teknolojileri etkili yönetilirse, kıt kaynaklar daha etkin kullanılmış olur.

Öğrenme kuramları ise genel olarak davranışçı, bilişsel ve yapısalcı kuram olarak sıralanır. Öğrenme kuramlarının tasarım kuramı üzerindeki etkileri daha çok insanların kalıcı öğrenmeleri nasıl oluşturdukları üzerinedir. Her bir kuram, öğrenme sürecini farklı açılardan açıklamıştır. Öğretim tasarımcısının yapması gereken iş, bütün bu öğrenme kuramlarının temel prensiplerini sentezleyerek tasarım kuramına yerleştirmesidir; çünkü her insanın öğrenme yetenekleri birbirlerinden farklıdır (İşman, 2015).

Öğretim tasarımı yöntemi öğretimde yaratıcılığı engeller mi?

Güzel bir sanat eseri oluşturulduğunda sanatçı, yaygın olarak kabul edilmiş birçok tasarım unsurunu (bütünlük, vurgu, denge, boşluk, şekil, renk, vb.) yaratıcı bir şekilde bir araya getirir. Bu yaklaşım öğretim tasarımı için de geçerlidir. Etkili bir öğretim tasarımcısı, yaratıcı bir öğretim yaklaşımı oluşturmak için sürecin tüm unsurlarını göz önünde bulundurur.

Yapılan bir öğretim tasarımı, tasarımı sınırlayabilecek unsurları ve bireysel öğelerin özelliklerini dikkate alarak öğrenme ilkelerinin yaratıcı bir şekilde uygulanmasını gerektirir. Örneğin yukarıda belirtilen Kemp, Morrison ve Ross modelinin tüm unsurları yaratıcı bir şekilde geliştirilebilir ve yönlendirilebilir. Bu unsurların tümü, nitelikli bir öğretim için gerekli olmasına rağmen, yenilikçi ve yaratıcı yaklaşımlar, öğretim tasarımcısının süreci nasıl uyguladığına bağlıdır.

Aynı konuyu öğreten, aynı amacı hedeflemiş iki kişi farklı planlar tasarlayabilir. Her iki plan da benzer öğrenci başarısının elde edilmesini sağlayabilir. Tasarım süreci, öğretmenle öğrenciler ve öğrencilerle içerik arasında dinamik bir etkileşimi gerektirir ve bu gereklilikler farklı etkinliklerle sağlanabilir (Morrison, Ross, Kemp. 2012).

Sonuç ve Öneriler

Öğretim tasarımı, bilimsel temelleri güçlü olan ve başarılı uygulamaları gittikçe yaygınlaşan bir çalışma alanıdır. Öğrenme-öğretme faaliyetlerini düzenlerken öğretmenlerin de öğretim tasarımı, etkili olan kuramlar ve farklı tasarım modelleri konularında gerekli bilgi ve deneyimleri kazanmaları, tasarımlardan etkili sonuçlar elde edilmesini sağlayacak önemli noktalardan biridir.

Bugünün yeniden yapılandırılan okullarında çalışan öğretmenlerin; sınıf yönetimi, konu anlatımı ve öğrencilere rehberlik yapmak gibi geleneksel rollerine ek olarak, öğretim tasarımının temel prensiplerini ve yöntemlerini bilmelerinin kendi sınıf ortamlarına sağlayacağı katkılar yadsınamaz bir gerçektir. Ders kitapları, etkinlik kitapları ve diğer standart öğretim kaynakları öğrencileri hem belirlenen hedeflere ulaştırmada hem de onların dikkatlerini ve ilgilerini derse toplamada nadiren yeterli olmaktadır. Çoğu zaman öğretmenlerin kendi materyallerini kendilerinin geliştirmesi ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. İşte tam da bu noktada öğretim tasarımı prensiplerini bilmek; üretilen içeriğin amaca hizmet edip etmediğini, öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılayıp karşılamadığını, etkili olup olmadığını, uygun bir yöntemle öğretilip öğretilmediğini, sürekli değerlendirilip değerlendirilmediğini ve geliştirilip geliştirilmediğini kolaylıkla izleyebilmeyi sağlar.

Günümüz dünyasında geçerli olan yeni öğrenme-öğretme yaklaşımlarının etkili bir biçimde kullanılması kesinlikle iyi tasarlanmış öğrenme aktivitelerini gerektirmektedir. Bu sorumluluk çoğu zaman öğretmene düşer çünkü okullar ne yazık ki öğretim tasarımı sürecinin uzmanlık gerektiren bir alan olduğu (Dewey, 1900) bilgisine sahip olmadıkları için bu uzmanların yer aldığı kadroları oluşturmamaktadırlar. Bu koşullar altında öğretmenler, öğretim tasarımı hakkında daha çok bilgi edinerek, daha etkili ve öğrenci merkezli dersler hazırlamalı ve piyasada herkes için geliştirilen materyallerin yanı sıra kendi ihtiyaçlarına uygun ders planları ve materyalleri geliştirme konusunda daha donanımlı hale gelmelidirler.

Kaynakça:

İşman, A. (2015). Eğitim Teknolojisi ve Öğretim Tasarımı. Edt: İşman, A., Odabaşı, F., Akkoyunlu, B. Eğitim Teknolojileri Okumaları 2015. (S. 1-23). TOJET, Sakarya Üniversitesi.

Morrison, G.R., Ross, S.M., Kemp, J.E. (2012). Etkili Öğretim Tasarımı. Edt: İlhan Varank. (2017). Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları. Yayın No: 68.

Şimşek, A. (2016) Öğretim Teknolojilerinin Temelleri: Teoriler, Araştırmalar, Eğilimler. 6. Bölüm: Öğretim Tasarımı ve Modelleri. Edt: K. & Göktaş, Y. (2016). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.